Pope Francis’ Radical Paradigm Shift and Bold Cultural Revolution

“Un esfuerzo amplio y generoso de cambio de paradigma radical, o envés  -me atrevería a decir- de audaz revolución cultural”. (énfasis añadido)

– Papa Francisco en Veritatis Gaudium (par. 3)

“‘Qué pasa con Bergoglio’ preguntó el italiano.

‘¿Qué pasa con él?’ respondió el cardenal McCarrick…

‘Él podría reformar la Iglesia… [El cardenal] Bergoglio en cinco años podría hacer la Iglesia de nuevo‘”. (énfasis añadido)

– Entrevista con el cardenal McCarrick en un debate sobre el cónclave de 2015.

Steven Mosher:  Dr. Ward, como Presidente de la Academia JPII para la Vida Humana y la Familia, ¿cómo ve usted y otros miembros de la Academia el próximo Sínodo sobre la Sinodalidad, que se celebrará en Roma del 4 al 29 de octubre? 

Dr. Thomas Ward: A mí y a muchos otros miembros de nuestra Academia nos preocupa profundamente que el Sínodo sobre la Sinodalidad se utilice para cambiar radicalmente el paradigma de la moral católica sobre la vida y la familia.

Steven Mosher: Esa es una afirmación audaz que sorprenderá a muchos. ¿Puede fundamentarla?

Dr. Ward: Sí, puedo. Permítame citar las palabras de eclesiásticos de alto rango que están trabajando abiertamente por este cambio radical de paradigma en la moral católica, empezando por el arzobispo Vincenzo Paglia, a quien el Papa Francisco nombró para dirigir la Pontificia Academia para la Vida (PAV). En palabras del arzobispo Paglia, el papel de la PAV es de 

aceptar la invitación contenida en el párrafo 3 de su Constitución Apostólica Veritatis Gaudium (la Constitución Apostólica sobre Universidades y Facultades Eclesiásticas) para un cambio radical de paradigma en la reflexión teológica. 

… prestar un servicio al Magisterio abriendo un espacio de diálogo que haga posible y estimule la investigación. Así es como vemos el papel de la Academia, que el mismo Papa Francisco ha querido también en primera línea en temas delicados que deben abordarse a través de un enfoque transdisciplinar.  [cursiva añadida]

Steven Mosher: Así que esa frase tan llamativa, “cambio radical de paradigma”, viene del propio Francisco. 

Dr. Ward: Un paradigma es un marco conceptual. Los cambios de paradigma en la ciencia surgen cuando el paradigma dominante entra en crisis debido a nueva información. El resultado es que el paradigma anterior es sustituido por un nuevo marco conceptual o sistema de creencias. Pero tenga en cuenta que, en este caso, el “paradigma” en cuestión es nuestro sistema de creencias católicas.   

Y, para responder a sus preguntas, la frase proviene del párrafo tres de la encíclica Veritatis Gaudium del Papa Francisco, donde pide “un amplio y generoso esfuerzo para un cambio radical de paradigma, o más bien -me atrevería a decir- para una audaz revolución cultural.” 

Steven Mosher: Como alguien que está íntimamente familiarizado con la tragedia de la Revolución Cultural China, el llamamiento a una “audaz revolución cultural” tiene un tono inquietante.

¿Qué han hecho Paglia y la PAV en los últimos años para impulsar la “audaz revolución cultural” de Francisco?

Dr. Ward: Como he mencionado, el arzobispo Paglia organizó un seminario de estudio interdisciplinario que dio lugar a un libro titulado La Etica Teologica de la Vida: Escritura, Tradición, Desafíos Prácticos. Publicado por PAV, el libro fue, en palabras del propio arzobispo Paglia, un intento de aceptar la invitación contenida en Veritatis Gaudium a un “cambio radical de paradigma en la reflexión teológica”. 

Luego están las propias declaraciones públicas del arzobispo Paglia sobre temas como el suicidio asistido y el aborto, en las que simplemente se niega a defender la clara enseñanza de la Iglesia:

• “Personalmente, no practicaría el suicidio asistido, pero entiendo que la mediación legal puede constituir el mayor bien común concretamente posible en las condiciones en que nos encontramos.” 
• “Creo que la ley 194 [que legalizó el aborto electivo en Italia en 1978] es hoy un pilar de nuestra vida social.” Cuando posteriormente se le preguntó si tenía intención de cuestionar esta ley, Paglia respondió: “¡No, absolutamente, absolutamente!”. 

Por último, está el hecho innegable de que varios de los nuevos nombramientos de Paglia para la PAV son de personas que discrepan vehementemente de la doctrina de la Iglesia sobre la anticoncepción, el aborto y la eutanasia.   

Steven Mosher: Aparte de Paglia y la PAV, ¿quiénes son algunos de los que colaboran con Francisco en el “cambio radical de paradigma” del que hemos estado hablando?

Dr. Ward: En primer lugar, tenemos que entender que todo esto es anterior a la elección del Papa Francisco. Por ejemplo, sabemos que el ex cardenal Theodore McCarrick estuvo en conversaciones sobre la elección del cardenal Bergoglio al papado. Cuenta que un influyente italiano le dijo que el cardenal Bergoglio “podría reformar la Iglesia.  Si le diéramos cinco años, podría ponernos de nuevo en el buen camino… [él] podría rehacer que la Iglesia volviera a ser.”

Tras la elección de Francisco, el cardenal Pietro Parolin, secretario de Estado del Vaticano, se unió al coro. Hablando de la publicación de Amoris Laetitia, dijo que marcaba un “cambio de paradigma” para la Iglesia. 

En Estados Unidos, clérigos como el cardenal Blaise Cupich han contribuido a la “revolución cultural” de la Iglesia en su archidiócesis, por ejemplo, redefiniendo los cursos de preparación al matrimonio. Cupich ha dicho: “El objetivo central de la enseñanza formal sobre el matrimonio es el acompañamiento, no la búsqueda de un conjunto abstracto y aislado de verdades”. Esto representa un gran cambio en nuestro enfoque ministerial que es poco menos que revolucionario.”  

Steven Mosher: Me recuerda que, desde el momento de su fundación por Cristo, la Iglesia católica comenzó a llevar a cabo su propia “revolución cultural” benigna en el mundo pagano, especialmente en las áreas del matrimonio, la familia y la moral sexual.

Dr. Ward: Sí, se podría decir que la Iglesia llevó a cabo una audaz revolución cultural en estas áreas que condujo a un cambio de paradigma en el pensamiento de la gente.

Fue Kyle Harper, profesor de clásicas, quien acuñó el término “la primera revolución sexual” para describir el desplazamiento de las costumbres sexuales paganas de la Antigua Roma por la moral sexual cristiana.  Entre otras cosas, este nuevo paradigma prohibía los actos homosexuales y las relaciones sexuales fuera del matrimonio. Este cambio de paradigma cristiano cambió enormemente el mundo occidental para mejor y fue el paradigma dominante en el mundo occidental durante casi dos mil años.

Steven Mosher: Los primeros padres de la Iglesia comprendieron la importancia de mantenerse firmes en cuestiones de moralidad sexual, ¿no es así?  Mi impresión es que no eludieron lo que Paglia llama ahora “cuestiones delicadas”, sino que las abordaron de frente, como hizo el propio Cristo.

Dr. Ward: Tiene toda la razón. Tome la Didaché: La enseñanza del Señor a las naciones por medio de los doce apóstoles (Διδαχὴ Κυρίου διὰ τῶν δώδεκα ἀποστόλων τοῖς ἔθνεσιν), que es el catecismo escrito más antiguo que existe.   

Los eruditos modernos fechan la Didajé en el siglo I y fue el producto de escritores cristianos de segunda generación conocidos como los Padres Apostólicos. 

La Didajé deja claro que no hay término medio entre la cultura pagana romana de la muerte y la nueva cultura cristiana de la vida.  ”Hay dos caminos, uno de vida y otro de muerte, y hay una gran diferencia entre estos dos caminos“, señala la propia Didajé. Prohíbe expresamente el asesinato, el adulterio, la corrupción de menores, la promiscuidad sexual, el robo, el aborto y el infanticidio. A los cristianos se les decía en términos inequívocos que no debían abandonar ni sustraerse a los mandamientos del Señor.

Steven Mosher: Volviendo ahora al Sínodo sobre la Sinodalidad, ¿cree usted que esto es parte de la “audaz revolución cultural” que debe llevar a la Iglesia al prometido “cambio de paradigma”? Observo que ni siquiera los principales cardenales pueden articular claramente el significado de la sinodalidad, lo que me sugiere que hay mucho humo y espejos en juego. 

 Dr. Ward: Veo el próximo sínodo no sólo como un componente de la revolución cultural, sino incluso más como el mecanismo real a través del cual se llevará a cabo el cambio de paradigma.

Me explico. El libro de Paglia, Ética teológica de la vida: Scripture, Tradition, Practical Challenges, era en realidad una especie de ensayo para el próximo Sínodo. Cuando se le preguntó si la “discusión libre y abierta del libro es un signo de sinodalidad”, su respuesta fue un rotundo sí.

“No hay otro camino, sobre todo cuando se trata de cuestiones tan fundamentales como las que implican las múltiples dimensiones de la vida humana”, dijo Paglia. “Hemos seguido un camino de estudio y reflexión que nos ha llevado a ver las cuestiones de bioética bajo una nueva luz, partiendo del papel del discernimiento y de la conciencia formada del agente moral… Es ciertamente un proceso que refleja la amplitud sinodal y el clima en el que el Papa Francisco desea que opere la Iglesia.” 

Steven Mosher: Suena como si Paglia estuviera diciendo que los individuos (agentes morales) pueden discernir por sí mismos cómo deben comportarse a la luz del mundo moderno en el que vivimos, y el papel de la Iglesia es simplemente “acompañarlos” en esa decisión.

Dr. Ward: Precisamente. Y si la Iglesia aceptara y abrazara las supuestamente superiores ideas culturales y científicas modernas sobre la vida y la sexualidad humana, al hacerlo rechazaría 2.000 años de doctrina magisterial basada en las enseñanzas de Jesucristo. Habría abandonado así a la humanidad al nihilismo neopagano y esencialmente negado Su papel salvífico.

Steven Mosher: ¿Cree que este será el resultado del Sínodo sobre la Sinodalidad, especialmente en referencia a la vida, la familia y la moral sexual?  

Dr. Ward: Estoy profundamente preocupado. Considere las opiniones de aquellos que han sido puestos a cargo de este ejercicio revolucionario. El relator -el principal escritor y gestor- del Sínodo es el cardenal Jean-Claude Hollerich, S.J. de Luxemburgo, que ha propugnado públicamente enseñanzas y prácticas que son claramente contrarias a lo que la Iglesia ha enseñado siempre.  El Secretario del Sínodo es el Cardenal Mario Grech que, a pesar de no ser un teólogo reconocido, ya está haciendo afirmaciones sobre la importancia doctrinal del Sínodo sobre la Sinodalidad. 

Luego está el Padre James Martin, S.J., que es notorio por su defensa constante de LGBT. Nombrado personalmente por el Papa Francisco para participar en el Sínodo, Martin inmediatamente celebró esto como una victoria para los homosexuales, diciendo: “Para muchas personas LGBTQ, acostumbradas durante tanto tiempo a ni siquiera ser mencionadas – y mucho menos escuchadas – este fue un paso histórico hacia adelante”. Como tal, el Sínodo ha sido, en una iglesia de luces y sombras para las personas LGBTQ, una luz definitiva”1.  

Quizá el acontecimiento revolucionario más alarmante de las últimas semanas haya sido el nombramiento por el Papa del arzobispo Víctor Manuel “Tucho” Fernández para el Dicasterio para la Doctrina de la Fe. Según se informa, Fernández recibió instrucciones de que no debía limitarse a transmitir “la enseñanza perenne de la Iglesia”, sino garantizar que se tenga en cuenta el “magisterio reciente” de Francisco y evitar corregir “errores doctrinales.”

Rorate Caeli informó que “Fernández ha dicho que Francisco le dijo que ‘promoviera el pensamiento y la reflexión teológica en diálogo con el mundo y la ciencia, es decir, en lugar de persecuciones y condenas‘.”   

Esto me suena como una especie de ataque preventivo contra aquellos que defenderían la enseñanza perenne de la Iglesia, no menos que un estímulo a los revolucionarios culturales para ser, como Francisco dijo anteriormente, “audaces.”  Por muy radical que resulte el “cambio de paradigma” propuesto por quienes dirigen el Sínodo sobre la Sinodalidad, parece poco probable que Fernández se oponga a él. 

Steven Mosher: En política, a menudo decimos que las personas son la política, es decir, que el tipo de personas que se nombran para puestos de autoridad en cierto sentido predetermina el resultado.  ¿Cree usted que el nombramiento de los Cdl. Hollerich y Grech para puestos de liderazgo en el Sínodo “apilan la baraja” a favor de puntos de vista heréticos? 

 Dr. Ward: Absolutamente sin duda alguna. Y los más valientes defensores de la fe católica de nuestro tiempo hacen bien. El difunto gran cardenal George Pell, por ejemplo, señaló que “el cardenal Jean-Claude Hollerich ha rechazado públicamente las enseñanzas básicas de la Iglesia sobre la sexualidad, alegando que contradicen la ciencia moderna”. Añadió que en tiempos normales esto habría significado que su continuidad como relator [del Sínodo] era inapropiada, incluso imposible‘”.  

El nombramiento del cardenal Grech como secretario del Sínodo, junto con sus comentarios posteriores sobre los cambios revolucionarios que podría provocar el Sínodo, provocaron la objeción del cardenal Gerhard Müller. El antiguo jefe de la oficina doctrinal del Vaticano dijo que mientras

el cardenal Grech, hablando sobre la correcta recepción de la eclesiología conciliar a la luz del Sínodo, se presenta como una super autoridad, no es un teólogo reconocido, y no tiene ninguna importancia en la teología académica… está presentando una nueva hermenéutica de la fe católica sólo porque es el secretario del Sínodo, que no tiene ninguna autoridad sobre la doctrina de la Iglesia; y todos estos Sínodos de Obispos [que conducen al Sínodo sobre la Sinodalidad] y el proceso no tienen ninguna autoridad, de ninguna manera una autoridad magisterial.13

Preguntado además qué opinaba de la atención prestada a la comunidad “LGBTQ”, el cardenal Müller respondió que “el objetivo de esta ideología [es] instrumentalizar [a la] Iglesia católica para promover sus propias ideas”.  

La última palabra la tiene el gran cardenal Raymond Burke que, refiriéndose a los comentarios del Sínodo sobre la supuesta necesidad de modernizar la enseñanza de la Iglesia para ajustarla a la sociedad y a la ciencia, dijo lo siguiente: “Estas son invenciones humanas, ideologías humanas que están siendo impulsadas y la Iglesia está siendo utilizada… casi como una agencia gubernamental que está siendo manipulada para fomentar ciertos programas y ciertas agendas. Así que tenemos que despertar a lo que está sucediendo”. 

Hace dos milenios, la Didaché nos advirtió que “hay dos caminos, uno de vida y otro de muerte, y hay una gran diferencia entre estos dos caminos“. 

Si, Dios no lo quiera, una revolución inmoral de los eclesiásticos “católicos” consiguiera reinstaurar las costumbres sexuales paganas en la Iglesia, sería como si Cristo nunca hubiera pisado esta tierra.

No es posible. 

 Steven Mosher: No, no lo es. Y tenemos la promesa de Nuestro Señor de que las puertas del Infierno no prevalecerán contra Su Iglesia. Pero me parece que nosotros, los laicos, también debemos hacer nuestra parte, y en las semanas previas al Sínodo de octubre elevar nuestras oraciones al cielo por esta intención, y expresar nuestras preocupaciones a nuestros sacerdotes y obispos. 

Dr. Ward: Tiene razón al terminar con una nota de esperanza, y es una esperanza que comparto con usted.

Recordemos todos, como escribe el cardenal Müller en su nuevo libro, Verdadera y falsa reforma: Lo que significa ser católico: “Jesucristo es el nombre de la única revolución que merece ser llamada tal, no sólo porque hizo algo mejor para la próxima vez, sino porque hizo todo bueno y nuevo para siempre.”

Steven Mosher : Dr Ward, en tant que président de l’Académie JPII pour la vie humaine et la famille, comment vous et les autres membres de l’Académie considérez-vous le prochain Synode sur la synodalité, qui se tiendra à Rome du 4 au 29 octobre ?

Thomas Ward : Comme beaucoup d’autres membres de notre Académie, je crains que le Synode sur la synodalité ne soit utilisé pour opérer un changement radical de paradigme dans la morale catholique sur la vie et la famille.

Steven Mosher : C’est une affirmation audacieuse qui va en choquer plus d’un. Pouvez-vous l’étayer ?

Dr Ward : Oui, je le peux. Permettez-moi de citer les paroles d’ecclésiastiques de haut rang qui travaillent ouvertement à ce changement radical de paradigme dans la morale catholique, à commencer par l’archevêque Vincenzo Paglia, que le pape François a nommé à la tête de l’Académie pontificale pour la vie (PAV). Selon les termes de l’archevêque Paglia, le rôle de la PAV est :

« d’accepter l’invitation contenue dans le paragraphe 3 de sa Constitution apostolique Veritatis Gaudium (la Constitution apostolique sur les universités et les facultés ecclésiastiques) à un changement radical de paradigme dans la réflexion théologique.

… rendre service au Magistère en ouvrant un espace de dialogue qui rende possible et encourage la recherche. C’est ainsi que nous concevons le rôle de l’Académie, que le Pape François lui-même a également voulu en première ligne sur des questions délicates à traiter par une approche transdisciplinaire. »

Steven Mosher : Cette phrase frappante, « changement radical de paradigme », vient donc de François lui-même.

Dr Ward : Un paradigme est un cadre conceptuel. Les changements de paradigme en science surviennent lorsque le paradigme dominant est mis en crise par de nouvelles informations. Le résultat est que le paradigme précédent est remplacé par un nouveau cadre conceptuel ou un nouveau système de croyances. Mais gardez à l’esprit que dans ce cas, le « paradigme » en question est notre système de croyances catholiques.

Et, pour répondre à vos questions, l’expression provient du paragraphe 3 de l’encyclique Veritatis Gaudium du pape François, où il appelle à « un effort large et généreux pour un changement radical de paradigme, ou plutôt — oserais-je dire — pour une révolution culturelle audacieuse ».

Steven Mosher : En tant que personne connaissant intimement la tragédie de la révolution culturelle chinoise, l’appel à une « révolution culturelle audacieuse » a une résonance inquiétante.

Qu’ont fait Paglia et la PAV ces dernières années pour faire avancer la « révolution culturelle audacieuse » de François ?

Ward : Comme je l’ai mentionné, l’archevêque Paglia a organisé un séminaire d’étude interdisciplinaire qui a donné lieu à un livre intitulé Theological Ethics of Life : Scripture, Tradition, Practical Challenges (Éthique théologique de la vie : Écriture, tradition, défis pratiques). Publié par la PAV, ce livre était, selon les propres termes de l’archevêque Paglia, une tentative d’accepter l’invitation contenue dans Veritatis Gaudium à un « changement radical de paradigme dans la réflexion théologique ».

Il y a ensuite les déclarations publiques de Mgr Paglia sur des questions telles que le suicide assisté et l’avortement, dans lesquelles il refuse tout simplement de défendre l’enseignement clair de l’Église :

• « Personnellement, je ne pratiquerais pas le suicide assisté, mais je comprends que la médiation légale peut constituer le plus grand bien commun concrètement possible dans les conditions où nous nous trouvons. » [1]
• « Je pense que la loi 194 [qui a légalisé l’avortement volontaire en Italie en 1978] est désormais un pilier de notre vie sociale ». Lorsqu’on lui a demandé par la suite s’il avait l’intention de remettre en question cette loi, Paglia a répondu : « Non, absolument, absolument ! » [2]

Enfin, il est indéniable qu’un certain nombre des nouvelles nominations de Paglia à la PAV concernent des personnes qui sont en désaccord total avec l’enseignement de l’Église sur la contraception, l’avortement et l’euthanasie.  

Steven Mosher : En dehors de Paglia et de la PAV, qui sont les autres personnes qui collaborent avec François sur le « changement radical de paradigme » dont nous avons parlé ?

Dr Ward : Tout d’abord, nous devons comprendre que tout cela est antérieur à l’élection du Pape François. Par exemple, nous savons que l’ex-cardinal Theodore McCarrick a participé à des conversations sur l’élection du cardinal Bergoglio à la papauté. Il rapporte qu’un Italien influent lui a dit que le cardinal Bergoglio « pourrait réformer l’Église. Si nous lui donnions cinq ans, il pourrait nous remettre sur la bonne voie… il pourrait refaire l’Église ». [3]

Après l’élection de François, le cardinal Pietro Parolin, secrétaire d’État du Vatican, a rejoint le chœur. Parlant de la publication d’Amoris Laetitia, il a déclaré qu’elle marquait un « changement de paradigme » pour l’Église.

Aux États-Unis, des ecclésiastiques comme le cardinal Blaise Cupich contribuent à la « révolution culturelle » de l’Église au sein de son archidiocèse en redéfinissant, par exemple, les cours de préparation au mariage. Le cardinal Cupich a déclaré : « L’objectif principal de l’enseignement formel sur le mariage est l’accompagnement, et non la poursuite d’un ensemble de vérités abstraites et isolées. Cela représente un changement majeur dans notre approche ministérielle qui n’est rien de moins que révolutionnaire ».

Steven Mosher : Je me souviens que, dès sa fondation par le Christ, l’Église catholique a commencé à mener sa propre « révolution culturelle » bienveillante sur le monde païen, en particulier dans les domaines du mariage, de la famille et de la moralité sexuelle.

Dr Ward : Oui, on pourrait dire que l’Église a mené une révolution culturelle audacieuse dans ces domaines, qui a conduit à un changement de paradigme dans la pensée des gens.

C’est Kyle Harper, professeur de lettres classiques, qui a inventé l’expression « première révolution sexuelle » pour décrire le remplacement des mœurs sexuelles païennes de la Rome antique par la morale sexuelle chrétienne. Ce nouveau paradigme interdisait notamment les actes homosexuels et les relations sexuelles hors mariage. Ce changement de paradigme chrétien a considérablement amélioré le monde occidental et a été le paradigme dominant dans le monde occidental pendant près de deux mille ans.

Steven Mosher :  Les premiers pères de l’Église ont compris l’importance de rester fermes sur les questions de moralité sexuelle, n’est-ce pas ?  J’ai l’impression qu’ils n’ont pas contourné ce que Paglia appelle aujourd’hui des « questions délicates », mais qu’ils les ont abordées de front, comme le Christ lui-même l’a fait.

Dr Ward : Vous avez tout à fait raison. Prenez la Didachè : Doctrine du Seigneur transmise aux nations par les douze apôtres (Διδαχὴ Κυρίου διὰ τῶν δώδεκα ἀποστόλων τοῖς ἔθνεσιν), qui est notre plus ancien catéchisme écrit existant.  

La Didachè est datée par les chercheurs modernes du premier siècle et est le fruit de la deuxième génération d’écrivains chrétiens connus sous le nom de Pères apostoliques.

La Didachè indique clairement qu’il n’y a pas de juste milieu entre la culture païenne romaine de la mort et la nouvelle culture chrétienne de la vie.   « Il y a deux voies, l’une de la vie et l’autre de la mort, et il y a une grande différence entre ces deux voies », note la Didachè elle-même. Elle poursuit en interdisant spécifiquement le meurtre, l’adultère, la corruption des garçons, la promiscuité sexuelle, le vol, l’avortement et l’infanticide. Les chrétiens ont été informés en termes très clairs qu’ils ne devaient pas abandonner les commandements du Seigneur ni en soustraire quoi que ce soit.

Steven Mosher : En ce qui concerne le Synode sur la synodalité, pensez-vous qu’il fait partie de la « révolution culturelle audacieuse » qui doit conduire l’Église au « changement de paradigme » promis ? Je note que même les cardinaux les plus éminents ne parviennent pas à articuler clairement la signification de la synodalité, ce qui me laisse penser qu’il y a beaucoup de poudre aux yeux dans cette affaire.

Dr Ward : Je considère le prochain synode non seulement comme une composante de la révolution culturelle, mais plus encore comme le mécanisme par lequel le changement de paradigme doit être accompli.

Je m’explique. Le livre de Paglia, Theological Ethics of Life : Scripture, Tradition, Practical Challenges, était en fait une sorte de galop d’essai pour le prochain Synode. Lorsqu’on lui a demandé si « la discussion libre et ouverte dans le livre est un signe de synodalité », sa réponse a été un oui catégorique.

« Il n’y a pas d’autre voie, surtout lorsqu’il s’agit de questions aussi fondamentales que celles qui concernent les multiples dimensions de la vie humaine », a déclaré Mgr Paglia. « Nous avons suivi un chemin d’étude et de réflexion qui nous a conduits à voir les questions de bioéthique sous un jour nouveau, en commençant par le rôle du discernement et de la conscience formée de l’agent moral… C’est certainement un processus qui reflète l’ampleur synodale et le climat dans lequel le pape François souhaite que l’Église opère. »

Steven Mosher : Il semble que Paglia dise que les individus (les agents moraux) peuvent discerner eux-mêmes comment ils doivent se comporter à la lumière du monde moderne dans lequel nous vivons, et que le rôle de l’Église est simplement de les « accompagner » dans cette décision.

Dr Ward : Précisément. Et si l’Église devait accepter et embrasser des idées culturelles et scientifiques modernes prétendument supérieures sur la vie et la sexualité humaine, elle rejetterait ce faisant 2000 ans de doctrine magistérielle basée sur les enseignements de Jésus-Christ. Elle abandonnerait ainsi l’humanité au nihilisme néo-païen et renierait essentiellement son rôle salvateur.

Steven Mosher : Pensez-vous que ce sera le résultat du Synode sur la synodalité, en particulier en ce qui concerne la vie, la famille et la morale sexuelle ?

Dr Ward : Je suis très inquiet. Considérez les points de vue de ceux qui ont été placés en charge de cet exercice révolutionnaire. Le rapporteur — le rédacteur en chef et le gestionnaire — du Synode est le Cardinal Jean-Claude Hollerich, S.J. du Luxembourg, qui a publiquement épousé des enseignements et des pratiques qui sont clairement contraires à ce que l’Église a toujours enseigné. Le secrétaire du Synode est le Cardinal Mario Grech qui, bien que n’étant pas un théologien reconnu, affirme déjà l’importance doctrinale du Synode sur la synodalité.

Il y a aussi le père James Martin, S.J., qui est bien connu pour sa défense ininterrompue des LGBT. Nommé personnellement par le pape François pour participer au synode, Martin a immédiatement célébré cela comme une victoire pour les homosexuels, déclarant : « Pour de nombreuses personnes LGBTQ, habituées depuis si longtemps à ne même pas être mentionnées — et encore moins écoutées — il s’agit d’un pas en avant historique. En tant que tel, le Synode a été, dans une église d’ombre et de lumière pour les personnes LGBTQ, une lumière indéniable ».

Le développement révolutionnaire le plus alarmant de ces dernières semaines a sans doute été la nomination par le pape de l’archevêque Victor Manuel « Tucho » Fernández au dicastère pour la doctrine de la foi. Mgr Fernández aurait reçu pour instruction de ne pas se contenter de relayer « l’enseignement pérenne de l’Église », mais de veiller à ce que le « magistère récent » de François soit pris en compte et d’éviter de corriger les « erreurs doctrinales ».

Rorate Caeli rapporte que « Fernández a déclaré que François lui avait dit de “promouvoir la pensée et la réflexion théologique en dialogue avec le monde et la science, c’est-à-dire, au lieu des persécutions et des condamnations” ». [4]

Cela me semble être une sorte d’attaque préventive contre ceux qui défendent l’enseignement pérenne de l’Église, pas moins qu’un encouragement aux révolutionnaires culturels à être, comme François l’a dit plus tôt, « audacieux ». Fernández semble peu enclin à s’opposer au « changement de paradigme » proposé par ceux qui gèrent le Synode sur la synodalité, quelque radical qu’il soit.

Steven Mosher : En politique, nous disons souvent que les gens sont la politique, c’est-à-dire que le type de personnes que vous nommez à des postes d’autorité prédétermine en quelque sorte le résultat. Pensez-vous que la nomination des Cardinaux Hollerich et Grech à des postes de direction au sein du Synode « prépare le terrain » en faveur de points de vue hérétiques ?

Dr Ward : Absolument. Et les plus courageux défenseurs de la foi catholique de notre époque le font également. Le regretté et grand cardinal George Pell, par exemple, a noté que « le cardinal Jean-Claude Hollerich a publiquement rejeté les enseignements fondamentaux de l’Église sur la sexualité, au motif qu’ils contredisent la science moderne ». Il a ajouté qu’« en temps normal, cela aurait signifié que son maintien en tant que rapporteur [du Synode] était inapproprié, voire impossible ».

La nomination du cardinal Grech en tant que secrétaire du synode, ainsi que ses commentaires ultérieurs sur les changements révolutionnaires que le synode pourrait entraîner, ont suscité l’objection du cardinal Gerhard Müller. L’ancien chef du bureau doctrinal du Vatican a déclaré que, bien que « Le cardinal Grech, en parlant de la réception correcte de l’ecclésiologie du Concile à la lumière du Synode, se présente comme une super autorité, il n’est pas un théologien reconnu, il n’a aucune importance dans la théologie académique… il présente une nouvelle herméneutique de la foi catholique uniquement parce qu’il est le secrétaire du Synode, qui n’a aucune autorité sur la doctrine de l’Église ; et tous ces synodes d’évêques [menant au Synode sur la synodalité] et le processus n’ont aucune autorité, en aucun cas une autorité magistérielle. »

Interrogé sur l’importance accordée à la communauté « LGBTQ », le cardinal Müller a répondu que « le but de cette idéologie est d’instrumentaliser l’Église catholique pour promouvoir ses propres idées ».

Le mot de la fin revient au grand cardinal Raymond Burke qui, se référant aux commentaires du Synode sur la supposée nécessité de moderniser l’enseignement de l’Église pour se conformer à la société et à la science, a déclaré ce qui suit : « Ce sont des inventions humaines, des idéologies humaines qui sont poussées et l’Église est utilisée… presque comme une agence gouvernementale qui est manipulée pour favoriser certains programmes et certains agendas. Nous devons donc nous réveiller pour comprendre ce qui se passe ».

Il y a deux millénaires, la Didachè nous avertissait qu’« il y a deux chemins, l’un de vie et l’autre de mort, et qu’il y a une grande différence entre ces deux chemins ».

Si, à Dieu ne plaise, une révolution immorale menée par des ecclésiastiques « catholiques » parvenait à réinstaurer les mœurs sexuelles païennes dans l’Église, ce serait comme si le Christ n’avait jamais foulé le sol de cette terre.

Ce n’est pas possible.

Steven Mosher : Non, ce n’est pas le cas. Et nous avons la promesse de Notre Seigneur que les portes de l’enfer ne prévaudront pas contre son Église. Mais il me semble que nous, les laïcs, devons aussi faire notre part, et dans les semaines qui précèdent le Synode d’octobre, élever nos prières vers le ciel pour cette intention, et faire part de nos préoccupations à nos prêtres et à nos évêques.

Dr Ward : Vous avez raison de terminer sur une note d’espoir, et c’est un espoir que je partage avec vous.

Souvenons-nous tous, comme l’écrit le cardinal Müller dans son nouveau livre, True and False Reform : What it Means to be a Catholic : « Jésus-Christ est le nom de la seule révolution qui mérite d’être appelée ainsi, non seulement parce qu’il a fait quelque chose de mieux pour la prochaine fois, mais parce qu’il a fait tout ce qui est bon et nouveau pour toujours ».

Steven Mosher:  Dr. Ward, als voorzitter van de JPII Academie voor Menselijk Leven en Gezin, hoe kijken u en andere leden van de Academie aan tegen de komende Synode over Synodaliteit, die van 4 tot 29 oktober in Rome zal worden gehouden? 

Dr. Thomas Ward: Ikzelf en veel andere leden van onze Academie zijn zeer bezorgd dat de Synode over Synodaliteit gebruikt zal worden om een radicale paradigmaverschuiving te bewerkstelligen omtrent de katholieke moraal over het leven en het gezin.

Steven Mosher: Dat is een boude bewering die velen zal choqueren. Kunt u dat onderbouwen?

Dr. Ward: Ja, dat kan ik. Laat me de woorden citeren van hooggeplaatste kerkelijke functionarissen die openlijk werken aan deze radicale paradigmaverschuiving in de katholieke moraal, te beginnen met aartsbisschop Vincenzo Paglia, die door paus Franciscus is benoemd tot hoofd van de Pauselijke Academie voor het Leven (PAV). In de woorden van aartsbisschop Paglia is de rol van de PAV

de uitnodiging aan te nemen uit paragraaf 3 van zijn Apostolische Constitutie Veritatis Gaudium (de Apostolische Constitutie over Kerkelijke Universiteiten en Faculteiten) voor een radicale paradigmaverschuiving in theologische reflectie.

… een dienst te verlenen aan het leergezag door een ruimte voor dialoog te openen die onderzoek mogelijk maakt en aanmoedigt. Dit is hoe we de rol van de Academie zien, die paus Franciscus zelf ook in de frontlinie wilde hebben over delicate kwesties die moeten worden aangepakt door middel van een transdisciplinaire aanpak. [cursief toegevoegd]

LEES OOK: Mgr. Pope spreekt zich uit tegen de ‘synodale kerk’: ‘Ik wil de katholieke kerk’

Steven Mosher: Dus die opvallende zin, “radicale paradigmaverschuiving”, komt van Franciscus zelf? 

Dr. Ward: Een paradigma is een conceptueel kader. Paradigmaverschuivingen in de wetenschap ontstaan wanneer het dominante paradigma in een crisis raakt door nieuwe informatie. Het resultaat is dat het vorige paradigma wordt vervangen door een nieuw conceptueel raamwerk of systeem van overtuigingen. Maar vergeet niet dat het “paradigma” in kwestie in dit geval ons systeem van katholieke overtuigingen is.   

En, om uw vraag te beantwoorden, de zin komt uit paragraaf drie van de encycliek Veritatis Gaudium van paus Franciscus, waarin hij oproept tot “een brede en genereuze inspanning voor een radicale paradigmaverschuiving, of liever – durf ik te zeggen – voor een gedurfde culturele revolutie.”

Steven Mosher: Voor iemand die nauw bekend is met de tragedie van China’s Culturele Revolutie, heeft de oproep tot een “gewaagde culturele revolutie” een verontrustende klank. Wat hebben Paglia en PAV de afgelopen jaren gedaan om de “gewaagde culturele revolutie” van Franciscus te bevorderen?

Dr. Ward: Zoals ik al zei, organiseerde aartsbisschop Paglia een interdisciplinair studieseminar dat resulteerde in een boek met de titel Theological Ethics of Life: Scripture, Tradition, Practical Challenges. Gepubliceerd door PAV, was het boek, in aartsbisschop Paglia’s eigen woorden, een poging om de uitnodiging in Veritatis Gaudium voor een “radicale paradigmaverschuiving in theologische reflectie” aan te nemen.

Dan zijn er nog de publieke uitspraken van aartsbisschop Paglia zelf over zaken als hulp bij zelfdoding en abortus, waarin hij eenvoudigweg weigert de duidelijke leer van de Kerk te verdedigen:

• “Persoonlijk zou ik niet aan hulp bij zelfdoding doen, maar ik begrijp dat juridische bemiddeling het grootste gemeenschappelijke goed kan vormen dat concreet mogelijk is in de omstandigheden waarin we ons bevinden.”[1]
• “Ik denk dat wet 194 [die abortus-op-verzoek in Italië legaliseerde in 1978] nu een pijler is van ons sociale leven.” Toen hem vervolgens werd gevraagd of hij van plan was deze wet in twijfel te trekken, antwoordde Paglia: “Nee, absoluut niet, absoluut niet!” [2]

Tenslotte is er het onmiskenbare feit dat een aantal van Paglia’s nieuwe benoemingen in de PAV mensen zijn die het fel oneens zijn met de leer van de Kerk over anticonceptie, abortus en euthanasie.   

LEES VERDER: Vaticaanse bronnen tippen organisator Wereldjongerendagen als aankomend hoofd van Vaticaan dicasterium

Steven Mosher: Behalve Paglia en de PAV, wie zijn enkele van de anderen die met Franciscus samenwerken aan de “radicale paradigmaverschuiving” waar we het over hadden?

Dr. Ward: Allereerst moeten we begrijpen dat dit allemaal dateert van vóór de verkiezing van paus Franciscus. We weten bijvoorbeeld dat ex-kardinaal Theodore McCarrick gesprekken voerde over de verkiezing van kardinaal Bergoglio tot paus. Hij meldt dat een invloedrijke Italiaan hem vertelde dat kardinaal Bergoglio “de Kerk zou kunnen hervormen. Als we hem vijf jaar zouden geven, zou hij ons weer op koers kunnen zetten… [hij] zou de Kerk opnieuw kunnen bouwen.” [3]

Na de verkiezing van Franciscus sloot kardinaal Pietro Parolin, de staatssecretaris van het Vaticaan, zich aan bij het koor. Toen hij sprak over de publicatie van Amoris Laetitia, zei hij dat deze een “paradigmaverschuiving” betekende voor de Kerk. 

In de V.S. zijn er geestelijken zoals kardinaal Blaise Cupich die bijdragen aan de “culturele revolutie” in de Kerk binnen zijn aartsbisdom door bijvoorbeeld de huwelijksvoorbereidingscursussen te herdefiniëren. Cupich heeft gezegd: “Het kerndoel van het formele onderricht over het huwelijk is begeleiding, niet het nastreven van een abstracte, geïsoleerde verzameling waarheden. Dit betekent een grote verschuiving in de benadering van ons dienstwerk die niets minder dan revolutionair is.”

Steven Mosher: Het doet me eraan denken, dat de katholieke kerk vanaf het moment dat ze door Christus werd gesticht haar eigen goedaardige “culturele revolutie” begon uit te voeren in de heidense wereld, vooral op het gebied van huwelijk, gezin en seksuele moraal.

Dr. Ward: Ja, je zou kunnen zeggen dat de kerk op deze gebieden een gedurfde culturele revolutie leidde die leidde tot een paradigmaverschuiving in het denken van mensen.

Kyle Harper, een professor in de klassieke talen, bedacht de term “de eerste seksuele revolutie” om de vervanging van de heidense seksuele zeden van het oude Rome door de christelijke seksuele moraal te beschrijven. Dit nieuwe paradigma verbood onder meer homoseksuele handelingen en seks buiten het huwelijk. Deze christelijke paradigmaverschuiving veranderde de Westerse wereld enorm ten goede en was bijna tweeduizend jaar lang het dominante paradigma in de Westerse wereld.

Steven Mosher: De vroege kerkvaders begrepen het belang van standvastigheid in kwesties van seksuele moraliteit, nietwaar?  Ik heb de indruk dat ze niet om wat Paglia nu “gevoelige kwesties” noemt heen draaiden, maar ze recht voor zijn raap behandelden, zoals Christus zelf deed.

Dr. Ward: U hebt helemaal gelijk. Neem de Didache: The Lord’s Teaching Through the Twelve Apostles to the Nations (Διδαχὴ Κυρίου διὰ τῶν δώδεκα ἀποστόλων τοῖς ἔθνεσιν) (vert.: Didache, de leer van de Heer via de twaalf apostelen aan de volkeren), die onze oudste bewaard gebleven schriftelijke catechismus is.   

De Didache wordt door moderne schriftgeleerden gedateerd in de eerste eeuw en was het product van christelijke schrijvers van de tweede generatie die bekend staan als de Apostolische Vaders.

De Didache maakt duidelijk dat er geen middenweg was tussen de heidense Romeinse cultuur van de dood en de nieuwe christelijke cultuur van het leven.  ”Er zijn twee wegen, een van het leven en een van de dood, en er is een groot verschil tussen deze twee wegen,” merkt de Didache zelf op. Ze verbiedt vervolgens specifiek moord, overspel, het onteren van jongens, seksuele promiscuïteit, diefstal, abortus en kindermoord. Christenen werd in niet mis te verstane bewoordingen verteld dat ze de geboden van de Heer niet mochten verzaken of ervan afwijken.

LEES OOK: Wat zou Sint Alfonsus zeggen over de kritiek van paus Franciscus op ‘starre’ seminaristen?

Steven Mosher: Terugkomend op de Synode over Synodaliteit, denkt u dat die deel uitmaakt van de “gewaagde culturele revolutie” die de Kerk naar de beloofde “paradigmaverschuiving” moet leiden? Ik merk dat zelfs vooraanstaande kardinalen de betekenis van synodaliteit niet duidelijk kunnen verwoorden, wat voor mij suggereert dat hier veel rook en spiegels (vert.: schijn en bedrog, rookgordijnen) in het spel zijn. 

Dr. Ward: Ik zie de aankomende Synode niet alleen als een onderdeel van de culturele revolutie, maar meer nog als het feitelijke mechanisme waarmee de paradigmawisseling moet worden bewerkstelligd.

Ik zal het uitleggen. Paglia’s boek, Theological Ethics of Life: Scripture, Tradition, Practical Challenges, was eigenlijk een soort proefdraaien voor de komende synode. Toen hem werd gevraagd of de “vrije en open discussie in het boek een teken van synodaliteit is”, was zijn antwoord een volmondig ja.

“Er is geen andere manier, vooral niet als het gaat om zulke fundamentele kwesties als die met betrekking tot de vele dimensies van het menselijk leven,” zei Paglia. “We volgden een pad van studie en reflectie dat ons ertoe bracht om de kwesties van bio-ethiek in een nieuw licht te zien, te beginnen met de rol van onderscheiding en het gevormde geweten van de moreel handelende persoon… Het is zeker een proces dat de synodale breedte en het klimaat weerspiegelt waarin paus Franciscus wil dat de Kerk opereert.”

Steven Mosher: Het klinkt alsof Paglia zegt dat individuen (moreel handelende personen) voor zichzelf kunnen bepalen hoe ze zich moeten gedragen in het licht van de moderne wereld waarin we leven, en dat de rol van de Kerk slechts is om hen te “begeleiden” in die beslissing.

Dr. Ward: Precies. En als de kerk verondersteld superieure, moderne culturele en wetenschappelijke inzichten over het leven en de menselijke seksualiteit zou accepteren en omarmen, zou ze daarmee 2000 jaar magisteriële leer verwerpen die gebaseerd is op de onderrichtingen van Jezus Christus. Daarmee zou ze de mensheid hebben overgeleverd aan het neo-heidense nihilisme en zou ze in wezen haar zaligmakende rol hebben verloochend.

Steven Mosher: Denkt u dat dit de uitkomst zal zijn van de Synode over Synodaliteit, vooral met betrekking tot leven, gezin en seksuele moraal? 

Dr. Ward: Ik maak me grote zorgen. Kijk eens naar de opvattingen van degenen die de leiding hebben gekregen over deze revolutionaire exercitie. De relator – de belangrijkste schrijver en manager – van de Synode is kardinaal Jean-Claude Hollerich, S.J. uit Luxemburg, die openlijk leringen en praktijken heeft omarmd die duidelijk in strijd zijn met wat de Kerk altijd heeft geleerd.  De secretaris van de Synode is kardinaal Mario Grech die, hoewel hij geen erkend theoloog is, al beweringen doet over het doctrinaire belang van de Synode over Synodaliteit. 

Dan is er nog pater James Martin, S.J., die berucht is vanwege zijn non-stop LGBT-pleitbezorging. Martin werd persoonlijk door paus Franciscus aangewezen om deel te nemen aan de Synode en vierde dit meteen als een overwinning voor homoseksuelen door te zeggen: “Voor veel LGBTQ-mensen, die al zo lang gewend zijn dat ze niet eens genoemd worden – laat staan dat er naar ze geluisterd wordt – was dit een historische stap voorwaarts. Als zodanig is de Synode, in een kerk van licht en schaduw voor LGBTQ-mensen, een duidelijk licht geweest.” 

Misschien wel de meest alarmerende revolutionaire ontwikkeling van de afgelopen weken is de benoeming geweest door de paus van aartsbisschop Victor Manuel “Tucho” Fernandez in het Dicasterium voor de Geloofsleer. Fernandez kreeg naar verluidt de opdracht om niet alleen “de eeuwige leer van de Kerk” door te geven, maar om ervoor te zorgen dat er rekening wordt gehouden met het “recente leergezag” van Franciscus en te voorkomen dat er “leerstellige fouten” worden gecorrigeerd.

Rorate Caeli meldde dat “Fernandez heeft gezegd dat Franciscus hem heeft verteld om ‘het denken en de theologische reflectie te bevorderen in dialoog met de wereld en de wetenschap, dat wil zeggen, in plaats van vervolgingen en veroordelingen.’ [4]

LEES: Kardinaal Burke: ‘Populistische retoriek’ in verband met paus Franciscus ondermijnt katholieke leer

Dit klinkt voor mij als een soort preventieve aanval op degenen die de altijdgeldende leer van de Kerk willen verdedigen, zelfs als een aanmoediging aan de culturele revolutionairen om, zoals Franciscus het eerder verwoordde, “stoutmoedig” te zijn.  Hoe radicaal de “paradigmaverschuiving” ook blijkt te zijn die wordt voorgesteld door degenen die de Synode over Synodaliteit leiden, het lijkt onwaarschijnlijk dat Fernandez zich ertegen zal verzetten. 

Steven Mosher: In de politiek zeggen we vaak dat mensen politiek beleid zijn, dat wil zeggen dat het soort mensen dat je benoemt op gezagsposities in zekere zin de uitkomst bepaalt.  Denkt u dat de benoeming van kardinalen Hollerich en Grech op leiderschapsposities bij de Synode “de kaarten schudt” ten gunste van ketterse standpunten? 

Dr. Ward: Absoluut. En de moedigste verdedigers van het katholieke geloof van onze tijd doen dat goed. Wijlen de grote kardinaal George Pell, bijvoorbeeld, merkte op dat “kardinaal Jean-Claude Hollerich in het openbaar de fundamentele leer van de Kerk over seksualiteit heeft verworpen, op grond van het feit dat deze in tegenspraak zou zijn met de moderne wetenschap. Hij voegde eraan toe dat dit in normale tijden zou hebben betekend dat zijn aanblijven als relator [van de Synode] ongepast was, ja zelfs onmogelijk.””

De benoeming van kardinaal Grech als secretaris van de Synode, samen met zijn latere opmerkingen over de revolutionaire veranderingen die de Synode teweeg zou kunnen brengen, zorgden ervoor dat kardinaal Gerhard Müller bezwaar maakte. Het voormalige hoofd van het doctrinair bureau van het Vaticaan zei dat, hoewel 

kardinaal Grech, die spreekt over het juiste ontvangen van de ecclesiologie van het concilie in het licht van de Synode, zichzelf presenteert als een superautoriteit, is hij geen erkend theoloog, hij heeft geen gewicht in de academische theologie… hij presenteert een nieuwe hermeneutiek van het katholieke geloof alleen omdat hij de secretaris is van de Synode, die geen autoriteit heeft over de leer van de Kerk; en al deze bisschoppensynodes [die leiden tot de Synode over Synodaliteit] en het proces hebben geen autoriteit, op geen enkele manier een magisteriële autoriteit.

Bij verdere navraag wat hij vond van de focus op de “LGBTQ” gemeenschap, antwoordde kardinaal Müller dat “het doel van deze ideologie [is] om [de] Katholieke Kerk te instrumentaliseren om hun eigen ideeën te promoten.” 

Het laatste woord komt toe aan de grote kardinaal Raymond Burke die, verwijzend naar de opmerkingen van de Synode over de veronderstelde noodzaak om de leer van de Kerk te moderniseren om zich aan te passen aan de samenleving en de wetenschap, het volgende zei: “Dit zijn menselijke uitvindingen, menselijke ideologieën die worden doorgedrukt en de Kerk wordt gebruikt… bijna als een overheidsinstelling die wordt gemanipuleerd om bepaalde programma’s en bepaalde agenda’s te bevorderen. En dus moeten we ons bewust worden van wat er gebeurt.”

Twee millennia geleden waarschuwde de Didache ons dat “er twee wegen zijn, een van het leven en een van de dood, en er is een groot verschil tussen deze twee wegen“. 

Als, God verhoede het, een immorele revolutie door “katholieke” kerkelijke functionarissen er in zou slagen om de heidense seksuele mores in de Kerk opnieuw in te voeren, dan zou het zijn alsof Christus nooit op deze aarde had gewandeld.

Dat is niet mogelijk. 

Steven Mosher: Nee, dat is niet mogelijk. En we hebben de belofte van Onze Heer dat de poorten van de hel niet zullen zegevieren over Zijn Kerk. Maar het lijkt mij dat wij, leken, ook ons steentje moeten bijdragen en in de weken voorafgaand aan de Synode in oktober onze gebeden tot de hemel moeten richten voor deze intentie en onze zorgen moeten kenbaar maken aan onze priesters en bisschoppen. 

Dr. Ward: U hebt gelijk dat u eindigt met een hoopvolle noot, een hoop die ik met u deel.

Laten we allemaal onthouden, zoals kardinaal Müller schrijft in zijn nieuwe boek Ware en valse hervorming: Wat het betekent om katholiek te zijn: “Jezus Christus is de naam van de enige revolutie die het verdient om zo genoemd te worden, niet alleen omdat Hij iets beter heeft gemaakt voor de volgende keer, maar omdat Hij voor altijd alles goed en nieuw heeft gemaakt.”

Referenties